نگاهي به نمايش جعفر خان از فرنگ برگشته

نگاهي به نمايش جعفر خان از فرنگ برگشته

از حال بد به حال خوب

"جعفر خان از فرنگ برگشته"در ادامه كارهاي نمايشي"رحمت اميني"گامي رو به جلو محسوب مي شود."جيجيك عليشاه"نمايش قبلي او كه چند سال پيش در همين سالن سنگلج به روي صحنه رفت،نشان داد كه علاقه و تاكيد اميني بر بازسازي نمايش هاي قديمي دغدغه شخصي نيست و تئاتر امروز بايد به آن توجه جدي كند.متن نمايش را"حسن مقدم" قريب به صد سال پيش به رشته تحرير در آورده كه با استقبال هنر دوستان و مردم زمان خود مواجه شد.مضمون نمايش تقابل سنت و مدرنيته است.موضوعي كه امروز هم بعد از گذشت ساليان سال هنوز طراوت و تازگي خود را از دست نداده است.نمايشنامه جعفر خان... در انتهاي عمر كوتاه ادبي مقدم نوشته شد.حدود چهار سال پس از نگارش اين نمايشنامه،نويسنده بر اثر بيماري سل از دنيا مي رود در حاليكه 27 سال بيشتر از عمر اين نابغه نمايشي نمي گذشت.تاريخ نگارش نمايشنامه انتهاي دوران قاجار و شروع حكومت پهلوي است.دوراني كه ارتباط مردم ايران با كشورهاي اروپايي به اوج خود رسيده و محصلان و مسافران بسياري در رفت و آمد هاي متعدد خود به خارج از كشور، موجي از انديشه و افكار جديد را به كشور آوردند كه منجر به محبوبيت گونه هاي مختلف جديد ادبي از جمله نمايشنامه شد.تاريخ نگارش نمايش جعفر خان...سال هاي آغازين 1300 است.سال هايي كه نخستين تجليات ادبي و هنري در رشته هاي مختلف به جامعه ايراني معرفي شد."تهران مخوف"مشفق كاشاني به عنوان نخستين رمان اجتماعي،"افسانه" نيما يوشيج به عنوان نخستين نمونه شعر نو،"يكي بود يكي نبود"محمد علي جمالزاده به عنوان نخستين نمونه داستان كوتاه و "جعفر خان از فرنگ برگشته" حسن مقدم به عنوان نخستين نمايشنامه به مفهوم امروزي از جمله تجليات جديد دنياي مدرن است.اينها راه هاي نويني بود كه نسل جوان آن زمان در مقابل تحجر و براي ايجاد اشكال جديد ابراز عقيده،ابداع و به جامعه معرفي كرد.با نگاهي عميق تر به مناسبات اجتماعي و زمان نگارش نمايشنامه،متوجه مي شويم كه مقدم نويسنده اي است كه از زمان خود فراتر حركت و با نگاهش معضلي را در شروع فاجعه،آسيب شناسي كرده است.نوعي نگاه پيشگيرانه كه در سرتاسر نمايشنامه و اجرا به وضوح ديده و شنيده مي شود.لحن نمايشنامه هم به خوبي نگراني نويسنده از ايجاد موج غربزدگي را به بيننده منعكس مي كند.

داستان نمايش جعفر خان از فرنگ برگشته در باره جعفر پسر خانواده اي ثروتمند است كه در ضمن آبروي فاميل هم محسوب مي شود.جعفر پس از تمام كردن تحصيلات خود در خارج از كشور،به خانه بر مي گردد تا عصاي دست مادر و مايه افتخار دايي و فاميل باشد.اما از قضا سكنجبين صفرا مي افزايد.جعفر حالا پسري لوس است كه هيچ سنخيتي با ذهنيت خانواده سنتي خود ندارد.او سرشار از تضاد با خانواده خود شده است.سگي به همراه دارد كه در همان بدو ورود به خاطر نجس بودن مورد تنفر خانواده قرار مي گيرد.خانواده،دختري را براي او لقمه گرفته كه سيبيل دارد و به طرز چندش آوري مي خندد و هنگام خنده خرناس مي كشد.اما غافل از اينكه معيارهاي زيبايي شناسي جعفر طي سال هاي اقامت در خارج،به كلي تغيير كرده است.از همه مهمتر آداب و رسومي است كه خانواده به آن اعتقاد دارد ولي از نظر جعفر اين آداب و رسوم خرافاتي بيش نيست.نتيجه اين تضاد ها،جدايي دو طرز فكر از همديگر است چرا كه ديگر نمي توانند به زندگي در كنار هم ادامه دهند.

نمايش جعفر خان...كمدي از نوع كمدي موقعيت است به اين معني كه موقعيت انتخاب شده توسط نويسنده،مقدمات ساز و كار كمدي را مي سازد.موقعيت انتخاب شده براي نمايش بر پايه تضاد شكل مي گيرد،تضادي كه از تقابل سنت و مدرنتيه پديد مي آيد.در يك طرف خانواده سنتي با نمايندگاني از جمله مادر و دايي قرار دارند و در طرف ديگر جعفر خان است كه از فرنگ برگشته و از نشانه هاي خانوادگي سنتي خود تقريبا"هيچ بهره اي ندارد.جعفر خان... واكنش نويسنده به تضادي است كه در جامعه آن روز ايران به وضوح ديده مي شد و اين ذهن بيدار حسن مقدم بود كه به قدري درست و منطقي موضوع را مطرح مي كند كه نمايش به ضرب المثل تبديل و در اندك زماني به يكي از محبوب ترين تك پرده اي ها براي اجرا در صحنه نمايش بدل مي شود.اين هم يكي ديگر از نبوغ نويسنده اش محسوب مي شود.نمايش جعفر خان...نمايشي چند وجهي است و براي همين توان برقراري ارتباط با همه اقشار جامعه را دارد. هم تماشاگر عادي و هم تماشاگران حرفه اي و فرهيخته مي تواند با آن ارتباط برقرار كنند.موضوعي كه مورد توجه خاص كارگردان نمايش هم قرار گرفته است.جعفر خان...متني است كه مي تواند حال تئاتر را خوش كند.خوش ساخت و تركيب است.موضوعي امروزي دارد.كمدي است و ساختار كمدي را به دقت رعايت كرده و در نهايت در كمتر از يك ساعت حال تماشاگرش را از حال بد به حال خوب تغيير مي دهد. 

با نگاهي موشكافانه به ساختار نمايشنامه هايي كه در سال هاي اخير در سالن هاي نمايش به روي صحنهمي روند،به اين نتيجه دردناك مي رسيم كه همچنان پس از گذشت سال ها،يكي از معضلات تئاتر ما عدم وجود نمايشنامه هاي منسجم با ساختماني دقيق و درست است.نمايشنامه هايي كه اين روزها به روي صحنه مي روند داراي نقاط ضعف قابل رصد فراواني از جمله:عدم بسط و گسترش مناسب طرح نمايشي در متن،وجود موقعيت ها و حوادث غير ضروري در پيكره داستان،عدم توانايي در شكل دادن به خط اصلي داستان و... مي باشند.براي هنرمندان عرصه نمايش انتخاب و توليد متوني كه ايرادات رايج تئاتر را نداشته باشد از ضروريات است.متاسفانه به دلايل مختلف رفع چنين مشكلاتي در حال حاضر غير ممكن مي نمايد.دليل اصلي آن هم اين است كه نه در محيط هاي آكادميك و نه در گروه هاي حرفه اي،رسيدن به متن استاندارد در الويت اصلي قرار ندارد.تا زماني كه روند توليد نمايش بر جنبه هاي تجاري استوار باشد و جنبه هاي هنري در الويت قرار نداشته باشد،گشايش درست و مناسبي در اين زمينه صورت نخواهد گرفت.شايد يكي از كارهايي كه در اين زمينه مي شود كرد،همان كاري است كه رحمت اميني كارگردان نمايش جعفر خان...كرده است.احياء و بازسازي نمايش هاي كلاسيك ادبيات نمايشي ايران كه در ساليان گذشته امتحان خود را پس داده و براي روزگار امروز هم حرفي براي گفتن دارند.آثاري كه گذشت زمان نتوانسته غبار فراموشي بر روي آنها بنشاند و آنها را به محاق ببرد.

اجراي نمايش جعفر خان... اجرايي ساده و به دور از ادا و اصول هاي رايج است.اين سادگي در تمام بخش هاي نمايش ساري و جاري است.موسيقي يكي از عناصري است كه نمايش به طور زنده از آن بهره مي برد.تركيبي از سازهاي ايراني كه در هماهنگي كامل با ديگر عناصر نمايش به خوبي جايگاه خود را پيدا مي كنند.موسيقي كاركردي تركيبي دارد.هم صحنه ها را رنگ آميزي مي كند و هم باعث افزايش بار كمدي نمايش مي شود.دكور نمايش رويكردي دكوراتيو دارد كه جنبه كاربردي آن بسيار برجسته است.دكور در عين حال كه نمايشگر زندگي يك خانواده سنتي در سال هاي ابتدايي قرن حاضر است،هيچ بخش اضافه ندارد و هر قسمت آن بيان كننده وجهي از جنبه هاي نمايشي اثر است.البسه هم تطابق كامل با حال و هواي نمايش دارد.طوري كه اگر خود را از قيد زمان و مكان روزگار كنوني جدا تصور كني،مي تواني خود را دقايقي در همان زمان ببيني.بازي ها هم به اندازه و خط كشي شده است.نه چيزي كم دارد و نه چيزي زياد.همان است كه بايد باشد.در نهايت كارگردان نمايش موفق مي شود تركيب همگني در روي صحنه بوجود آورد كه به مذاق همگان خوش آيد.اي حالت خوش كه حال مان كردي خوش.